Rewaloryzacja zabytkowego zespołu budynków Prawosławnego Monasteru pw. Zwiastowania NMP w Supraślu
Monaster pw. Zwiastowania NMP w Supraślu
Supraśl, ul. Klasztorna 1
projekt: 1999/2011
realizacja: 2000-…….
Zespół projektowy:
Autor: mgr inż. arch. Janusz Kaczyński
Współpraca:
mgr inż. arch. Barbara Miron-Kaczyńska
mgr inż. arch. Bogdan Wasilewski
mgr inż. arch. Tomasz Rubin
mgr inż. arch. Sylwia Burbula
Konstrukcje: mgr inż. Jan Krzysztof Grochowski
Inst. elektryczne: inż. Janusz Karski
Inst. sanitarne: mgr inż. Grażyna Sykała
ZAŁOŻENIA KONCEPCYJNE:
Rozważania natury ogólnej
…“Decyzje podejmowane w trakcie opracowywania koncepcji uwzględniały szereg aspektów – zalecenia PSOZ, sugestie inwestora, wnioski z rozpoznania w obiekcie i z analiz kilku innych założeń monasterskich, wreszcie intuicja przestrzenna oraz uwrażliwienie autora projektu rewaloryzacji na odrębność estetyczną prawosławia w wyniku zetknięcia się ze słowem głoszonym przez kościół wschodni i otarcia się o wyrosłą na nim kulturę; imię jakie przychodzi do głowy by nazwać ducha tej religii to >>pokora<<..
Jako dygresję chciałbym tu przytoczyć swoje doświadczenie sprzed lat, kiedy to prowadziłem badania architektoniczne i następnie opracowywałem z zespołem dokumentacje rewaloryzacji bożnicy w Orli. To piękna świątynia z początku wieku XVII. W trakcie prób rekonstrukcji poszczególnych faz rozwoju nie mogłem doszukać się logiki przestrzennej tego obiektu. Dopiero zgłębienie kultury i religii żydowskiej, przeanalizowanie wielu innych synagog i w rezultacie tych studiów uwrażliwienie się na te obcą mi estetykę, pozwoliło dokończyć rekonstrukcję rozwoju obiektu, a także doprojektować brakujące fragmenty detali i wystroju wnętrz. To było wręcz mistyczne doświadczenie! Myślę, że tu doświadczam czegoś podobnego, przy czym prawosławie, jego estetyka, są zanurzone w przestrzeni kulturowej chrześcijaństwa i przez to są bliższe, bardziej zrozumiałe. Tutaj, we wschodnich rejonach Polski dwie wielkie religie chrześcijaństwa współistnieją obok siebie od wieków, a ich estetyki czerpią od siebie wzajemnie.”…
Decyzje architektoniczne
…”Z analiz materiałów źródłowych wynika, że zespół powstawał na przestrzeni trzech wieków. Brak jakichkolwiek materiałów ikonograficznych dających obraz pierwotnego wyglądu budynków monastyru. Można się domyślać, że nie odbiegały one formą od innych analogicznych obiektów im współczesnych. Obecny wygląd jest wynikiem ostatniej odbudowy kompleksu po zniszczeniach wojennych z przeznaczeniem go na szkołę rolniczą. To tak jak w pierwszej połowie wieku XIX przebudowano Pałac Branickich na „instytut panien szlacheckich” odzierając go z atrybutów polskiej rezydencji magnackiej. Najlepiej zachowane elementy wystroju architektonicznego jak i wnętrzarskiego pochodzą z okresu „zachertowskiego”. Trudno powiedzieć ile jest w tym oryginału z czasów rozkwitu ławry supraskiej. Pewne jest to, że monaster utracił swoje architektoniczne cechy wyróżniające go spośród zabudowań świeckich.
Obecna bryła jest monotonna, uboga i „beztreściowa”. Planując sanacje monasteru supraskiego nie można mu było odmówić delikatnego odznaczenia jego proweniencji w warstwie estetycznej a tym samym w architekturze zespołu. Jako konserwator zabytków uważam, że należy odtworzyć i uzupełnić wszystkie zachowane elementy wystroju elewacji. Jako architekt chcę zachować spójność kompleksu. Szczęściem formy kopuł na Cerkwi Zwiastowania NMP, najważniejszym elemencie założenia, są wynikiem zlania się w nich estetyk „wschodu i zachodu”.
Można wręcz znajdować w nich formy baroku. A właśnie barok, choć skromny, scalił w zespół budynki klasztoru supraskiego.
I tu nasza szansa na zwrócenie budynkom ich „monasterskości”. Zamiarem jest przydawanie owych cech w sposób niezwykle subtelny, tak by „miękko” wpisały się w zastana architekturę i jedynie wyakcentowały i ubogaciły istotne dla klasztoru miejsca. Projektowane zabiegi, prócz konserwacji i rekonstrukcji zachowanych elementów wystroju, to: wprowadzenie gzymsu kordonowego w skrzydle południowym w celu zatarcie braku osiowości pomiędzy otworami okiennymi w przyziemiu i piętrze, „wzmocnienie” ryzalitu środkowego poprzez nabudowanie trójkątnych tympanonów z nadstawionymi nań niewielkimi sygnaturkami zwieńczonymi kopułkami o formach analogicznych jak na cerkwi, ustawienie ma murze ogniowym w dachu nad budynkiem mieszczącym cele mnisze sygnaturki z czterema dzwonkami zwieńczonej trójkątnym tympanonem. Dzwonki służą w obrządku wschodnim do wygrywania kanonu odrębnego dla każdego zgromadzenia klasztornego.
Elewacje przewiduje się do wykonania w dwu odcieniach bieli dla spotęgowania tektoniki elementów architektonicznych wystroju. Elementami dekoratywnymi będą ikony „pisane” sukcesywnie w istniejących wnękach pomiędzy lizenami w poziomie stropu nad parterem skrzydłach monastycznych – południowym i zachodnim.”…
- w warstwie architektonicznej :
“jak już wspomniano wyżej, z analiz materiałów źródłowych i studium historyczno-konserwatorskiego wynika, że zespół powstawał na przestrzeni trzech wieków;
brak jakichkolwiek materiałów ikonograficznych świadczących o pierwotnym wyglądzie poszczególnych budynków monastyru; można się jedynie domyślać, że nie odbiegały one formą od innych im współczesnych o zbliżonych funkcjach; obecny wygląd jest wynikiem ostatniej odbudowy kompleksu po zniszczeniach wojennych z przeznaczeniem go na szkołę rolniczą;
Planując sanację monasteru supraskiego należy też dążyć do zachowania historycznej formy architektonicznej i spójności kompleksu. Projektowane zabiegi nie powinny wprowadzać elementów tworzących dysonanse i kontrastować z istniejącym skromnym kostiumem barokowym zespołu. Takie też dyspozycje zawiera projekt rewaloryzacji całego zespołu wraz z dziedzińcem. Pomimo odrębności funkcjonalnej poszczególnych części budynków klasztornych, funkcje te wpisują się w zabytkowy zespół i stanowią jego integralną część.”
- w warstwie funkcjonalnej :
“restytuowana „ławra supraska” stanowić ma zbiór wielu funkcji przyklasztornych (drukarnia, szkoła pisania ikon, charytatywny ośrodek miłosierdzia) oraz uzupełniających to centrum myśli religijnej (Akademia Supraska, Muzeum Ikony, Dom Pielgrzyma); główne miejsce zajmuje cerkiew Zwiastowania NMP, a północno-zachodnie naroże wypełnia cerkiew św. Jana Teologa; zabudowania monasteru okalają dziedziniec; od zachodu domknięty dzwonnicą, a z północy projektowanym pełnym, murowanym parkanem; w skrzydłach zachodnich i zachodniej części budynku południowego ulokowano zespół pomieszczeń klasztornych prawosławnego Zakonu Męskiego Zwiastowania NMP; na osi skrzydła południowego, w centralnym ryzalicie usytuowano siedzibę Opata zakonu nazwaną umownie dla wyróżnienia „Pałacem Biskupim”; dalej w kierunku wschodnim umieszczono w parterze kolejno: Ośrodek Miłosierdzia, drukarnię, recepcję Domu Pielgrzyma i Centrum Obsługi Pielgrzymek; na piętrze i poddaszu pokoje gościnne Domu Pielgrzyma i świetlicę środowiskową; w Pałacu Archimandrytów usytuowana osiowo zabytkowa kaplica przyjmie funkcję sali koncertowej, w północnym skrzydle pałacu ulokowano na czterech poziomach – Muzeum Ikony; pomiędzy Muzeum Ikony a Domem Pielgrzyma znajdą miejsce funkcje Akademii Supraskiej – między muzeum a kaplicą główna aula wykładowa na piętrze; pod nią w parterze w refektarzu historycznym sala wystaw czasowych – hol recepcyjny na czas konferencji; w części południowej w parterze restytuuje się „refektarz wielki” z zapleczem kuchennym, który obsługiwać będzie gości Domu Pielgrzyma oraz specjalne uroczystości klasztorne i Akademii; na pozostałych kondygnacjach znajdą miejsce sale wykładowe, biblioteka z czytelnią i inne pomieszczenia Akademii; w koncepcji zachowano charakterystyczny trakt komunikacyjny obejścia dziedzińca w poziomie parteru; zachowano też jedność wszystkich cennych pomieszczeń (np. przekrytych jednym układem sklepienia);”
Janusz Kaczyński
architekt
Białystok, grudzień '2002
